Сын Змітрака Бядулі: «Не мае значэння, на якіх мінскіх могілках будзе пахаваны бацька, галоўнае, каб было месца, куды можна прыйсці і пакласці кветкі» (інтэрв'ю)

Яфім Плаўнік, сын беларускага класіка Змітрака Бядулі

«Не мае значэння, на якіх мінскіх могілках будзе пахаваны бацька, галоўнае, каб было месца, куды можна прыйсці, пакласці кветкі», – кажа Яфім Плаўнік, сын беларускага класіка Змітрака Бядулі. Нагадаем, астанкі пісьменніка, які памёр у эвакуацыі ў 1941 і пахаваны ў Казахстане, перавязуць у Беларусь у бліжэйшы час. Гэтым займаецца дабрачынны Фонд Марыі-Магдалены Радзівіл. Размовы аб перапахаванні Бядулі на радзіме вяліся даўно: і ў савецкі час, і ў сучаснай Беларусі. Яфім Самуілавіч спадзяецца, што на гэты раз усё атрымаецца.

Самуіл Яфімавіч Плаўнік (псеўданім Змітрок Бядуля) – беларускі і савецкі пісьменнік і паэт. Падчас Другой сусветнай вайны быў вымушаны пакінуць Беларусь. Памёр у эвакуацыі 3 лістапада 1941 года. Быў пахаваны ў г.Уральску, Рэспубліка Казахстан. Змітрок Бядуля пакінуў багатую літаратурную спадчыну: паэмы, аповесці, раман, апавяданні, нарысы, казкі.

Вердыкт Купалы: «Бесхрыбетны!»

У кватэры Яфіма Плаўніка на бачным месцы два партрэты: на адным Змітрок Бядуля з Максімам Багдановічам, на другім – з Янкам Купалам.
Купала і Бядуля пасябравалі ў 1913-ым, яшчэ ў нашаніўскі перыяд. Разам рабілі газету і здымалі кватэру. Да іх нярэдка прыходзілі аўтары-пачаткоўцы, неслі рукапісы. Купала няўдалыя спробы пяра адпраўляў наўпрост у сметніцу. Далікатны і мяккі Бядуля да кожнага ставіўся ўважліва, чытаў, выпраўляў, рабіў пазнакі. Янка Купала такога зразумець не мог і празваў сябра бесхрыбетным.
У 1920-м Я. Купала правёў два месяцы ў бальніцы. Па словах Я. Плаўніка, да яго не выстройвалася чарга з ахвотнікаў даведацца пра здароўе. Пастаянна прыходзілі толькі яго бацька і цёткі Рэня (Ірына) і Геня. Сёстры Змітрака Бядулі былі не толькі прыгажунямі, але і выдатна спявалі. Забаўлялі паэта беларускімі, рускімі, яўрэйскімі песнямі. 

- Геня была падобная на «Невядомую» Крамскога ... Блізкія адносіны былі ў Купалы і яго жонкі Уладзіславы Францаўны з сёстрамі Бядулі заўсёды, Ірына нават некаторы час жыла ў іх з нованароджанай дачкой:

Бядуля і «Страцім-лебедзь»

– З 1915 Змітрок Бядуля жыў з сёстрамі ў Мінску. У іх заўсёды бывала шмат гасцей: пісьменнікі, акцёры, мастакі, музыканты. Адзін знаёмы неяк папрасіў даць прытулак на пару тыдняў «добраму інтэлігентнаму хлопцу, які нават вершы піша, праўда, крыху хворы». Гэтым хлопцам быў Максім Багдановіч, – расказвае Яфім Самуілавіч.
Паэт быў ужо цяжка хворы, сухоты перайшлі ў адкрытую форму. Пры ўсёй сваёй прывабнасці і інтэлігентнасці ў хвіліны абвастрэння хваробы, а гэта здаралася ўсё часцей, Багдановіч станавіўся злым і з'едлівым. Бядуля прыводзіў да яго прафесараў, яны давалі рэкамендацыі і лекі, спрабавалі на час палегчыць стан, але выратаваць Максіма ўжо не маглі.
Замест некалькіх тыдняў Багдановіч правёў у доме Бядулі пяць месяцаў. У гэты час ён напісаў многія знакавыя творы, у тым ліку «Пагоню», паэму «Страцім-лебедзь».
Пасля смерці Багдановіча З. Бядуля напіша:

Са струнамі ліры і струны душы
Парвалісь...
...Далёка ад роднай мяжы
Пайшоў наш паэт той адвечнай дарогай,
Што йдзець аж да Самага Бога.

«У куце сядзіць мядзведзь, хустку вышывае...»

– Я добра памятаю даваенны час, нашу мінскую кватэру, пакой бацькі з працоўным сталом пад модным тады зялёным абажурам, шафы з кнігамі, –- кажа Яфім Плаўнік.
Змітрок Бядуля дома бываў рэдка. Дзеці, Яфім і Зоя, заўсёды змагаліся за яго ўвагу: хто зручней уладкуецца на каленях у бацькі, каб паслухаць казку ці верш:
– У куце сядзіць мядзведзь, хустку вышывае, а лісічка-невялічка хатку прыбірае.
Адзін з самых яркіх дзіцячых успамінаў Яфіма Самуілавіч: бацька прывёз з камандзіроўкі ў Грузію дзіва – трохколавы веласіпед. Праўда, радасць была нядоўгай - цацку скралі ў першы ж вечар.
– Дзіўна, але я памятаю і 37 год. (заўв. У 1937-м Яфіму Плаўніку было 3 гады). Я сябраваў з Юлікам і Додзікам – дзецьмі паэта і публіцыста Ізі Харыка. Загуляўшыся, мы пачыналі шумець, выходзіў іх бацька, сварыўся, што перашкаджаем працаваць. Потым іх сям'я знікла...
Па адной з версій, Ізі Харык расстраляны ў Мінску ў ноч з 28 на 29 кастрычніка 1937, па іншай – загінуў ва Унжлагу.

«Можа, недзе далёка, ў нязведаным краі…»

«Можа, недзе далёка, у нязведаным краі (…) Мо, я сам буду скора канаць?», - напісаў некалі Змітрок Бядуля. І гэтыя словы сталі прароцтвам.
З пачаткам вайны многія пісьменніцкія сям'і, у тым ліку і Бядулі, пераехалі з Мінска ў Мар'іну Горку.
- Там было шмат нашых сяброў, у тым ліку Вольскія, сям'я Крапівы. Самай прыгожай дзяўчынкай была дачка Кузьмы Чорнага Іра, яна плавала ў сажалцы з гарлачыкамі, як русалка, - успамінае Яфім Самуілавіч.
А пасля і зусім давялося пакінуць Беларусь. У эвакуацыі Плаўнікі жылі ў Піжме Горкаўскай вобласці, потым у пасёлку Новыя Бурасы Саратаўскай.

- Бацька яшчэ некаторы час заставаўся ў Мінску. Прыехаў пазней з нашай бабуляй Ханай. Тое, што адшукаў нас, рызыкуючы жыццём, было цудам. Гэтаму радаваліся не толькі мы, але і ўсе нашы сябры.

Калі вайна пачала падступаць, бежанцы рушылі далей. У таварным вагоне – 40 чалавек. Прыпынкі на кожным паўстанку – прапускалі цягнікі, якія ішлі на захад з тэхнікай і салдатамі. Недалёка ад Уральска ў Змітрака Бядулі здарыўся інфаркт. Пісьменніка не стала 3 лістапада 1941.
Яфіму Самуілавічу да гэтага часу балюча ўспамінаць тыя дні.
– Ва Уральску гастраляваў віцебскі тэатр. Ён і хаваў бацьку. Усё гэта было падобна на сапраўднае тэатральнае дзейства. Труну для развітання паставілі на пастамент, зацягнуты чырвоным палотнішчам. Падымацца трэба было па высокіх прыступках. Памятаю, як цяжка мне было туды караскацца.
Акцёры дапамаглі бежанцам – тэатральныя грымёркі на некалькі месяцаў сталі для іх домам. Потым пачаліся кватэры, якія практычна не абаграваліся. Многія дзеці хварэлі і паміралі. Яфім Самуілавіч кажа, што таксама павінен быў памерці: два разы хварэў на запаленне лёгкіх, а ў сястры быў сыпны тыф.
– Праўда, бежанцы заўсёды атрымлівалі 250 грамаў хлеба, дзецям давалі яшчэ і гарачае: катлету, якая пахла мясам, і крыху пюрэ.
Пасля вяртання ў Мінск сям'я Змітрака Бядулі некалькі гадоў жыла па знаёмых. У маленечкай кватэры цёткі Ірыны, у Міхаіла Клімковіча (заўв. Беларускі паэт, драматург, празаік і крытык, аўтар тэксту гімна Беларусі «Мы, беларусы»). Потым, дзякуючы ўдаве Я. Купалы Уладзіславе Луцэвіч, яны атрымалі двухпакаёвую кватэру.
Тут заўсёды маглі спыніцца сябры, якія вызваліліся са сталінскіх лагераў. Так Яфім Самуілавіч пазнаёміўся з многімі выдатнымі людзьмі, напрыклад, з пісьменнікам Барысам Мікулічам.
–- Той час мне запомніўся бясконцымі размовамі, былі і смех, і слёзы...
Удава Змітрака Бядулі была ўпэўненая, што пасля вайны ў Беларусі створаць яго музей, але ў Саюзе пісьменнікаў сказалі, што «яўрэйскі хлопец, яшчэ і ешыботнік, не можа быць адным з заснавальнікаў сучаснай беларускай літаратуры і літаратурнай мовы». Пытанне знялі. Музея Бядулі ў нас няма да гэтага часу, затое ёсць у далёкім Уральску. На магіле пісьменніка мясцовыя ўлады усталявалі помнік.
У свой час у Мінск прыязджала дырэктар уральскага музея, звярталася да беларускіх калег і ў бібліятэку Леніна, ёй давалі любыя матэрыялы.
– З музея Я. Купалы ва Уральск перадалі вялікую колькасць унікальных дакументаў. А мама аддала многія рэчы бацькі, у тым ліку ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга.
Сам Яфім Самуілавіч ва Уральску не быў, меркаваць пра цяперашні стан помніка можа толькі па фота. Ён таксама не ведае, што з музейнай экспазіцыяй.
– Калі там цяпер гэта нікому не трэба, ёсць шмат музеяў у Беларусі, якія з задавальненнем прымуць гэтыя экспанаты.

Аўтар: Таццяна Гаргалык

27.02.2020г. у Дзяржаўным музеі гісторыі беларускай літаратуры з нагоды вяртання астанкаў Змітрака Бядулі ў Беларусь адбылася прэс-канферэнцыя.

Сын пісьменніка Яфім Плаўнік адзначыў:

– Амаль 80 гадоў таму наша сям'я хавала бацьку. Я вельмі добра памятаю, як гэта адбывалася. Хаваў бацьку Коласаўскі тэатр, які якраз быў на гастролях ва Уральску. Труну для развітання паставілі на пастамент, зацягнуты чырвоным палотнішчам. Падымацца трэба было па высокіх прыступках. Памятаю, як цяжка мне, сямігадоваму, было туды караскацца. Сённяшняе дзейства я не ўспрымаю як штосьці змрочнае, гэта, можна сказаць, вяртанне на радзіму. Спадзяюся, што ў хуткім часе адбудзецца перапахаванне. Да гэтага наша сям'я спрабавала вярнуць бацьку на радзіму 6 разоў, гэта сёмы. Нарэшце ўсё атрымалася.

Разам з астанкамі З. Бядулі ў Мінск прывезлі шыльды з надмагільнай пліты. Як плануецца, яны будуць усталяваныя побач з філіялам музея Максіма Багдановіча «Беларуская хатка». У гэтым доме ў свой час жылі Змітрок Бядуля і Максім Багдановіч, бывалі многія вядомыя пісьменнікі і паэты. Музей гісторыі беларускай літаратуры зацікаўлены ў павелічэнні колькасці экспанатаў, звязаных са Змітраком Бядулем, адзначыў дырэктар установы Міхаіл Рыбакоў.

На розных этапах у праекце па вяртанні астанкаў З. Бядулі было задзейнічана больш за 40 чалавек. Уральск разам са старшынёй Фонду Марыі Магдалены Радзівіл Алесем Сапегам наведаў часовы павераны ў справах Беларусі ў Швейцарыі Павел Мацукевіч. Паводле беларускага дыпламата, усе мерапрыемствы па вяртанні патрабавалі даволі значных матэрыяльных затрат. Вялікую фінансававую падтрымку аказаў Ганаровы консул Беларусі ў Лазане, мецэнат Андрэй Нажэскін.

 Фота з прэс-канферэнцыі: Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літаратуры